مسئولیت ضامن در ضمانت یکی از موضوعات مهم در دعاوی حقوقی است. در صورت پرداخت میزان دین توسط ضامنین هر کدام می‌توانند تا میزان پرداخت با رعایت سقف دین به مضمون عنه با تقدیم دادخواست و طرح دعوای حقوقی یا از طریق صلح رجوع کنند. در صورتی که ضامن با رضایت خود دین را پرداخت نموده باشد، حق رجوع به مدیون اصلی را ندارد. شرایط شکلی رجوع ضامنین به بدهکار همان شرایط شکلی رجوع طلبکار به ضامنین می‌باشد که با طرح دعوای حقوقی و با عنوان خواسته مطالبه و پرداخت هزینه دادرسی انجام می شود.

جهت عضویت در اینستاگرام آساک کلیک کنید

در این مقاله به موضوعات ذیل پرداخته شده است:

• ضمانت، ارکان ضمانت، ماهیت عقد ضمان
• انواع عقد ضمان، آثار عقد ضمان،فسخ عقد ضمان
• ضمان نقل ذمه، ضمان تضامنی، ضمان وثیقه ای
• اثر اعسار ضامن
• مسئولیت ضامن در طلب قبل از سررسید
• ضامن مدیون طلبکار
• انواع مسئولیت ضامن در پرداخت دین
• مسئولیت ضامن بعد از پرداخت دین
• مسئولیت ضامن در سفته
• مسئولیت ضامن و ظهرنویسان سفته
• مسئولیت ضامن چک
• رای وحدت رویه شماره 788 درخصوص مسئولیت ضامن
• نظریه مشورتی قوه قضائیه شماره 909/7
• وکیل پایه یک دادگستری گروه حقوقی آساک

ضمانت

برطبق ماده ۶۴۸ قانون مدنی، عقد ضمان عبارت است از اینکه شخصی مالی را که بر ذمه دیگری است، بر عهده می‌َگیرد. یعنی تعهد به مال است. بدین شکل که شخصی مالی را که بر گردن دیگری است به عهده می‌گیرد. ضامن در عقد ضمان، تعهد به دین می‌کند و اهلیت طبق ماده ۱۹۰ قانون مدنی از شرایط اساسی صحت کلیه معاملات است.

ارکان ضمانت

عقد ضما‌ن شامل موارد ذیل است:

ضامن‌‌‌‌‌‌:

شخص ثالثی که متعهد می‌شود بدهی بر ذمه او باشد بدون این که مدیون باشد یا ملزم به پرداخت باشد. وی متعهد می شود وجه را پرداخت کند.

طلبکار:

شخص ذینفع در عقد ضمان که وجه باید به او پرداخت شود.

بدهکار:

شخصی که مدیون اصلی است و باید پول را پرداخت کند اما در صورت ناتوانی از پرداخت ضامن به جای او وجه را پرداخت می کند.

ماهیت عقد ضمان

عقد رضایی‌‌‌:

برای انجام عقد ضما‌ن تشریفات خاصی لازم نیست و همین که طلبکار ضمانت را بپذیرد این عقد به وقوع پیوسته است. به عبارت دیگر ضمان عقد رضایی است.

عقد لازم:

با توجه به اینکه عقد ضمان یک عقد لازم است، ضامن و مضمون له نمی‌توانند آن را فسخ کنند و شخص ضامن باید تعهد خود را انجام دهد مگر اینکه وضعیت از موارد قانونی فسخ ضما‌ن باشد.

عقد معوض‌‌‌:

ضما‌ن یک عقد رایگان نیست‌‌. اگر چه عقد بین ضامن و طلبکار است اما ضامن بعد از پرداخت وجه می‌تواند به مدیون اصلی رجوع کند.

عقد تبعی‌‌‌:

ضمان به دنبال وجود دین اصلی اتفاق می‌افتد‌‌. به عبارت دیگر وقتی که بدهی اصلی وجود داشته باشد شخص می‌تواند به تبع وجود بدهی ضمانت آن را بکند. ضمانت دینی که وجود ندارد اصلا صحیح نیست.

انواع عقد ضمان

ضمان قهری‌‌‌:

این نوع از ضمانت زمانی رخ می‌دهد که شخص مرتکب عملی شده باشد و به تبع آن به دستور قضایی و بدون قرارداد ضامن می‌شود. شخص ضامن در واقع خودش نمی‌خواهد که ضمانت کند اما به دلیل اشتباهی که انجام داده مانند غصب‌‌‌، اتلاف قانون او را ملزم به جبران می‌کند.

ضمان عقدی‌‌‌:

در صورتی که خود شخص با میل و رضایت خود بخواهد ضمانت را بر عهده بگیرد ضمان عقدی می‌نامند. این عقد سبب بری الذمه شدن مدیون اصلی است اما با یک قرارداد که همان ایجاب و قبول بین ضامن و طلبکار است ضامن متعهد می‌شود که به جای مضمون عنه تعهد را انجام بدهد.

آثار عقد ضمان

برطبق ماد‌‌‌ه 698 قانون مدنی بعد از اینکه ضمان به طور صحیح واقع شد ذمه بدهکار اصلی بری می‌شود و ضامن در برابر مضمون له متعهد می‌گردد. در واقع طلبکار باید طلب خود یا تعهد را از ضامن بخواهد. بر اساس ماد‌‌‌ه 699 قانون مدنی تعلیق در ضمان صحیح نیست. یعنی شخص بگوید اگر بدهکار پرداخت نکرد من ضامن می‌شوم. اما این امکان وجود دارد که خود عقد ضمان منعقد و الزام به تادیه را معلق به عدم پرداخت مدیون اصلی نمود. به طور مثال ضامن بگوید که اگر مدیون اصلی پرداخت نکرد من پرداخت می‌کنم.

اثر ضما‌ن بین ضامن و مضمون عنه‌‌‌:

برطبق ماد‌‌‌ه 709 قانون مدنی بعد از وقوع عقد مهم‌ترین اثری که ضمان بین ضامن و مضمون عنه ایجاد می‌کند این است که ضامن بعد از ادای دین می‌تواند به مدیون اصلی یا مضمون عنه رجوع کند.

فسخ عقد ضمان

اگر چه عقد ضمان عقدی لازم است و امکان فسخ آن وجود ندارد اما بر اساس ماد‌‌‌ه 701 قانون مدنی در سه مورد می‌توان آن را فسخ کرد:

-اعسار ضامن‌‌‌‌‌‌:

اگرچه مال دار بودن ضامن شرط نیست اما با توجه به ماده 690 قانون مدنی اگر طلبکار در هنگام انعقاد عقد نسبت به عدم تمکن مالی ضامن جاهل باشد می‌تواند عقد را فسخ نماید. اما این که در هنگام عقد می‌دانسته ضامن پولی ندارد و باز هم پذیرفته بعدا نمی‌تواند به استناد آن عقد را فسخ کند.

-در صورتی که ضامن ابتدا مال داشته اما بعدا معسر شود بر اساس ماد‌‌‌ه 690 قانون مدنی مضمون له خیاری برای فسخ کردن ندارد و نمی‌تواند عقد ضمان را فسخ کند مگر اینکه در ضمن عقد تمکن مالی ضامن شرط شده باشد و در صورت اعسار با استناد به خیار تخلف از شرط عقد را فسخ نماید.

-حق فسخ نسبت به دین مضمون به‌‌‌‌‌‌:

در صورتی که شرط شود برای ضامن یا مضمون له یا شخص ثالثی اختیار فسخ وجود دارد فرد می‌تواند با رجوع به آن اختیار، عقد ضمان را فسخ کند.

-تخلف از مقررات عقد‌‌‌‌‌‌:

با توجه به این وقتی طرفین عقد شروطی را در ضمن عقد مطرح می‌کنند باید به آن پایبند باشند در صورتی که برخلاف آنچه در عقد ضمان مطرح شده است عمل کنند این حق برای شخصی که شرط به نفع او تنظیم شده وجود دارد که عقد را فسخ کند.

در نتیجه در عقد ضمان رضایت ضامن و مضمون‌له فایده اثر است. آنچه در این عقد در برابر تعهد ضامن قرار می‌گیرد به سود مدیون اصلی است که برائت می‌یابد.

ضمان نقل ذمه

در حقوق مدني با عقد ضمان مي‌توان ضامن مديون شد. اصل در حقوق مدني همان عقد ضمان نقل ذمه به ذمه مي‌باشد و اين عقدي معوض است و عوضين عبارتند از بري شدن ذمه مديون در مقابل مشغول شدن ذمه ضامن.

ضمان تضامنی

در این ضمان تعهد ضامن و مضمون عنه در عرض یکدیگر قرار می گیرند و طلبکار می تواند به هرکدام برای وصول طلبش مراجعه کند. منابع مسئولیت تضامنی یا ناشی از قانون است و یا قرارداد خصوصی. در صورت توافق طرفین به ضمان تضامنی اصل بر ضمان عرضی است، مگر آنکه به ضمان تضامنی طولی تصریح شده باشد.

ضمان وثیقه ای

ذمه ضامن وثیقه ذمه مضمون عنه می شود و طلبکار باید به مدیون اصلی مراجعه کرده و اگر نتوانست طلب خود را وصول کند می تواند به ضامن مراجعه کند. ضامن وقتي مي‌تواند از مضمون له تقاضا نمايد که بدواً به مديون اصلي رجوع کرده و در صورت عدم وصول طلب به او رجوع نمايد که بين طرفين خواه در متن قرار داد مخصوص خواه در خود ضمانت نامه اين ترتيب مقرر شده باشد.

اثر اعسار ضامن

اثر اعسار ضامن، آن است که در موعد معین نمی‌تواند از عهده ایفای دین خود برآید و این امر موجب ضرر مضمون‌له می باشد. مضمون‌له باید در حین عقد از وضعیت مالی ضامن آگاه باشد و در صورتی که به اعسار وی آگاه باشد عقد ضمان غیر قابل فسخ است. اگر در زمان عقد ضامن معسر بوده و مضمون‌له از آن آگاه نباشد و پس از عقد ملی‌ء شود خیار مضمون‌له ساقط نمی‌شود. زیرا خیار در اثر اعسار محقق شده و چنان که در بقای آن پس از پیدایش ملائت تردید شود بقای خیار استصحاب می‌شود.

مسئولیت ضامن در طلب قبل از سررسید

• بر اثر ضمان بین ضامن و مضمون‌له، بعد از اینکه ضمان به طور صحیح واقع شد ذمه مضمون‌عنه بری‌ء و ذمه ضامن به مضمون‌له مشغول می‌شود.
• برائت ذمه مضمون‌عنه اثر مستقیم انتقال دین است که مبنای ضمان به معنی مطلق است،
• و البته این امر با اینکه مضمون‌له بتواند به هر یک از ضامن و مضمون‌عنه رجوع کند، منافات ندارد.
• ضامن باید دین خود را در موعدی که در عقد ضمان مقرر است، به مضمون‌له تادیه کند،
• و مضمون‌له هم نمی‌تواند قبل از سررسید آن، طلب خود را از ضامن بخواهد،
• اگر چه زمان تادیه دین اصلی گذشته باشد.
• حال شدن دیون موجله در اثر فوت مدیون از مسلمات حقوق امامیه است.
• زیرا در اثر فوت، ذمه میت که قائم به شخصیت حقوقی او است، زائل می‌شود و دین او به ترکه تعلق می‌گیرد.
• اگر مضمون‌له ذمه مضمون‌عنه را بری کند، ضامن بری نمی‌شود، زیرا در اثر ضمان، دین از ذمه مدیون اصلی به ذمه ضامن منتقل شده و به خودی خود ذمه مدیون اصلی بری می‌شود.
• بری کردن ذمه مضمون‌عنه جز تاکید اثر دیگری ندارد. مگر اینکه مقصود مضمون‌له از ابراء، ابراء از اصل دین باشد و در حقیقت طلبکار قصد ابراء ذمه ضامن را داشته باشد که در این صورت باید مقصود خود را اعلام کند.

ضامن مدیون طلبکار

ضامن بر اساس ضمانتی که از مضمون‌عنه می‌کند، مدیون مضمون‌له می‌شود. ممکن است مجددا شخص دیگری از او ضمانت کند. برطبق ماده 688 قانون مدنی، ممکن است از ضامن ضمانت کرد. بدین شکل که چند نفر به صورت تسلسل از یکدیگر ضمانت کنند. برطبق نظریه نقل ذمه به ذمه با تحقق ضمانت هر یک از ضامنان، دین ضامن قبلی به ضامن بعدی منتقل می‌َشود و آخرین نفر ضامن است که مدیون طلبکار تلقی می‌شود و طبکار فقط حق رجوع به وی را دارد. بعد از پرداخت دین توسط آخرین ضامن، وی فقط حق دارد به مضمون‌عنه خود رجوع کند و به همین ترتیب هر ضامن به مضمون‌عنه خود رجوع می‌کند. ضامن ضامن حق رجوع به مدیون اصلی را ندارد و باید به مضمون‌عنه خود رجوع کند و به همین طریق هر ضامنی به مضمون‌عنه خود رجوع می‌کند تا به مدیون اصلی برسد.

انواع مسئولیت ضامن در پرداخت دین

در صورتی که مدیون اصلی از پرداخت دین خودداری کند، طلبکار می‌تواند به هر کدام یا به همه ضامنان جهت انجام تعهد رجوع کند و هر کدام از ضامنان به تنهایی در مقابل کل دین مسئولیت تضامنی دارند، مگر ضامنان به قدر تسهیم ضمانت کرده باشند که در این صورت فقط به اندازه سهم تعهدی، حق رجوع به آنها وجود دارد.

در صورتی که دین مدت داشته باشد و ضامن بخواهد زود‌تر دین را پرداخت کند، تا زمان سررسید حق مطالبه از مدیون اصلی را ندارد.

• در بعضی موارد طلبکار فوت می‌کند، اما ضامن کسی جز ورثه او نیست.؛
• در این حالت ورثه حق رجوع به مضمون‌عنه را دارند چرا که ضامن جای مضمون‌عنه را می‌گیرد.
• رجوع می‌تواند از طریق غیر قضایی یا از طریق قضایی با تقدیم دادخواست علیه ضامنان باشد.
• در صورت رجوع قضایی، ضامنان که خوانده دعوا هستند، محکوم به پرداخت دین می‌شوند
• و در صورت عدم پرداخت، با درخواست خواهان تا استرداد دین، ضامنان محکوم قطعی به حبس می‌شوند.

مسئولیت ضامن بعد از پرداخت دین

در صورت پرداخت میزان دین توسط ضامنین هر کدام می‌توانند تا میزان پرداخت با رعایت سقف دین به مضمون عنه با تقدیم دادخواست و طرح دعوای حقوقی یا از طریق صلح رجوع کنند. در صورتی که ضامن با رضایت خود دین را پرداخت نموده باشد، حق رجوع به مدیون اصلی را ندارد. شرایط شکلی رجوع ضامنین به مضمون عنه همان شرایط شکلی رجوع مضمون له به ضامنین می‌باشد که با طرح دعوای حقوقی و با عنوان خواسته مطالبه و پرداخت هزینه دادرسی انجام می شود.

مسئولیت ضامن در سفته

اگر قرار است سفته به نام شما صادر شود یا اینکه با ظهرنویسی انتقال یابد، برای اطمینان بیشتر از پرداخت وجه آن، ضامن باید آن را ظهرنویسی و امضا کند. ضمانت برای دارنده این امتیاز را دارد که موقع وصول مبلغ می‌تواند علاوه بر امضاکننده اصلی، به ضامن هم مراجعه کند. این حق برای تمام امضاکنندگان بعدی هم وجود دارد. در صورتی که برای وصول مبلغ به ضامن مراجعه شود و وی مبلغ را پرداخت کند، می‌تواند برای وصول مبلغ ذکرشده به امضاکنندگان قبلی مراجعه کند.

مسئولیت ضامن و ظهرنویسان سفته

سفته ممکن است با ظهرنویسی‌های متعدد به اشخاص متعددی منتقل شود. صادرکننده یعنی کسی که آن را امضا می‌کند و تمام ظهرنویس‌ها در مقابل دارنده آن مسئولیت تضامنی دارند. مسئولیت تضامنی به این معناست که تمام این افراد مسئول پرداخت تمام مبلغ هستند. این کار برای هر کدام از امضاکنندگان این حق را به وجود می‌آورد که برای پس گرفتن مبلغی که به دارنده پرداخت کرده، به امضاکننده قبل از خود رجوع کند. یعنی برای هر یک از ظهرنویس‌ها حق مطالبه وجه نسبت به ظهرنویس‌های قبل از خود و در نهایت نسبت به شخص صادرکننده وجود دارد.

مسئولیت ضامن چک

• صادرکننده چک، وجه را تدارک دیده است و مبلغ در بانک به نحو کامل موجود باشد،
• اما به هر دلیلی مانند اینکه بانک ورشکسته شود، امکان پرداخت مبلغ را به دارنده نداشته باشد.
• اگر مهلت‌های فوق‌الذکر گذشته باشد ضامن صادرکننده دیگر مسئولیتی ندارد.
• صادرکننده اساسا مبلغ را کمتر از مقداری که در چک درج کرده است داراست
• یا مبلغ را از بانک مسترد کرده باشد.
• اگر ضامن صرفا از ظهرنویس چک ضمانت کرده باشد
• و دارنده نیز مهلت‌ها را رعایت نکرده باشد،
• دعوای حقوقی دارنده چک علیه ضامن ظهرنویس نزد دادگاه قابل قبول نیست.
• اگر در مهلت مذکور اعتراض شود دعوا علیه ضامن نزد دادگاه معتبر است
• و اگر در مهلت مذکور اعتراض نشود، دعوا علیه ضامن نیز ممکن نیست.

رای وحدت رویه شماره 788 درخصوص مسئولیت ضامن

با توجه به اینکه مسئولیت ضامن در هر حال نمی تواند بیشتر از میزان مسئولیت مضمون عنه باشد، خسارت تأخیر تأدیه از ضامن تاجر ورشکسته نیز قابل مطالبه نیست

تاریخ رای وحدت رویه: 27/03/1399

برطبق ماده 418، 419 و 421 قانون تجارت و سایر مقررات مربوط، طلبکاران ورشکسته حق مطالبه خسارت تأخیر تأدیه ایام توقف را از ورشکسته ندارند و حکم مقرر در مواد 561 و 562 قانون مذکور ناظر به زمانی است که تاجر بخواهد اعاده اعتبار کند، که در رأی وحدت رویه شماره 155 1347/12/14 هیأت عمومی دیوان عالی کشور نیز تصریح شده است. با توجه به اینکه مسئولیت ضامن در هر حال نمی تواند بیش از میزان مسئولیت مضمون عنه باشد، خسارت تأخیر تأدیه فوق الذکر از ضامن تاجر ورشکسته نیز قابل مطالبه نیست.

نظریه مشورتی قوه قضائیه شماره 909/7

تاریخ نظریه: 18/2/1387

عدم واخواست سفته موجب زائل شدن جنبه تضامنی و سپس برای تأمین خواسته احتیاج به پرداخت خسارات احتمالی خواهد داشت.

نظریه مشورتی:

در صورتی که دارنده سفته در موعد قانونی نسبت به واخواست سفته اقدام نکند موجب سلب دو اثر از آن می‏ شود. مسؤلیت تضامنی ظهرنویسان زائل می‏ شود. عدم امکان صدور قرار تأمین خواسته بدون تودیع خسارت احتمالی طرف، لذا سند تجاری بدون واخواست‏نامه به صورت یک سند عادی اقرار به دین در می‏آید که برطبق مواد 230 و 307 قانون تجارت به عنوان یک سند عاید قابل مطالبه است.

-برطبق ماده 249 قانون تجارت در خصوص مسئولیت تضامنی متعهدین برات،

مقررات راجع به بروات درخصوص ضمانت صادرکننده و ظهرنویس‏ها و اقامه دعوی ضمان شامل چک نیز می‏شود. برطبق 522 قانون آیین دادرسی مدنی، امکان مطالبه خسارت را در دعاوی که موضوع آن دین و از نوع وجه رایج باشد با شرایطی مقرر داشته، در فرض استعلام، با تحقق شرایط مذکور در مقررات مربوط، دارنده چک می‏تواند خسارات تأخیر تأدیه را از کلیه مسئولین سند اعم از صادرکننده، ضامن و ظهرنویس حسب مورد مطالبه کند.
مفهوم ضمانت و عقد ضمانت
ضمانت یک مفهوم حقوقی مهم است که در ارتباط با تعهدات مالی مورد استفاده قرار می‌گیرد. برای درک بهتر مفهوم ضمانت، ابتدا به عقد ضمانت بپردازیم. عقد ضمانت عبارت است از یک توافق نامه حقوقی که در آن یک شخص به نام ضامن تعهد می‌کند که در صورت عدم اجرای تعهدات مالی توسط شخص دیگری که به نام مضمونٌ‌له (طلبکار) شناخته می‌شود، مسئول پرداخت مبلغ معینی به مضمونٌ‌له خواهد بود.

رکن‌های عقد ضمانت

عقد ضمانت دارای دو رکن اصلی است: ضامن و مضمونٌ‌له. ضامن شخصی است که تعهد می‌کند که تعهد مالی شخص دیگری را اجرا کند. مضمونٌ‌له یا طلبکار، شخصی است که به تعهد مالی از جانب شخص دیگر حق دارد و قصد دارد از ضامن برای اجرای این تعهدات استفاده کند.
برای انعقاد عقد ضمانت، نیازی به رضایت مضمونٌ‌له نیست؛ اما اگر ضامن بدون رضایت مضمونٌ‌له تعهد مالی شخص دیگری را اجرا کند، دیگر نمی‌تواند پس از پرداخت دین به او مراجعه کند. در واقعیت، پرداخت تعهدات مالی به عهده ضامن است و او مسئولیت پرداخت دین را به عهده دارد.

ضمانت در اسناد تجاری

در اسناد تجاری، ضمانت به عنوان یکی از روش‌های تضمین پرداخت معمولی به کار می‌رود. دارندگان اسناد تجاری به هنگام دریافت اسناد از صادرکننده یا واگذارکننده سند، معمولاً از ضمانت استفاده می‌کنند.
در اسناد تجاری، یک فرد می‌تواند ضامن صادرکننده یا واگذارکننده سند باشد. با پذیرش ضمانت در اسناد تجاری، ضامن متعهد می‌شود که مبلغ مشخصی که در سند ذکر شده است را در تاریخ سررسید و با رعایت شرایط مربوط به اسناد، به دارنده سند (که همان طلبکار یا مضمونٌ‌له است) پرداخت کند.
ضمانت به عنوان یکی از ابزارهای معمولی در اسناد تجاری به کار می‌رود و تضمین می‌کند که پرداخت معاملات تجاری به صورت منظم و بدون مشکل انجام شود. این عملیات زمانی به نام ظهرنویسی شناخته می‌شود که یک شخص در ظهر سند تجاری انتقال را نوشته و امضا کند. این ظهرنویسی به عنوان نمایانگر انتقال سند در نظر گرفته می‌شود و ضامن به عنوان یکی از امضاکنندگان مسئولیت پرداخت وجه سند را بر عهده می‌گیرد.

وکیل پایه یک دادگستری گروه حقوقی آساک

استفاده از مشاوره حقوقی وکیل متخصص و باتجربه در تمام مراحل رسیدگی پرونده های حقوقی و کیفری از اهمیت زیادی برخوردار است. زیرا با انتخاب وکیل و مشاوره حقوقی قبل ازهر اقدام قانونی در وقت و هزینه های دادرسی صرفه جویی میشود و حق و حقوق موکل ضایع نمی شود.

گروه وکلای حقوقی آساک مجموعه ای متخصص از وکلای دادگستری، کارشناسان ارشد حقوق و حقوقدانان می باشد که با ارائه مشاوره های تخصصی، قبول وکالت و مشاوره در دعاوی حقوقی را بر عهده می گیرند.

سئوالات و مشکلات حقوقی خود را با وکیل دادگستری تهران، وکیل دادگستری مشهد، وکیل دادگستری قم، وکیل دادگستری کرج مربوط به وکلای گروه حقوقی اساک مطرح نمائید تا در کوتاهترین زمان ممکن پاسخگوی شما باشند.